-de/-da eki konusunda çok kısa bir Türkçe dersi

Bu kuralı bana yıllar önce, ilköğretim okulunda Türkçe öğretmenim öğretmişti ve öğretmenimin adını unutmuş olsam da bu kural, o günden beri aklımdan çıkmadı. Bir de buraya yazayım dedim. (Yazı kısa ama size uzun gelirse, yeşil yazılı kuralı ve kuralın altındaki örneği okumanız yeterlidir :).)

Öğrenilemeyen kural

İnsanlar “dahi” anlamındaki “de” ile “bulunma durumu” anlamındaki “-de” ekini karıştırıyorlar. Haksız değiller, karıştırılabilecek bir olay ama doğrusunu öğrenmeyi de istemiyorlar gibi bir halleri var.

Kuralı sadece “İki ‘de’ birbirinden farklıdır; biri ‘dahi’ anlamındadır, ötekisi ‘bulunma durumu’ ekidir.” diyerek kestirip atmak, kuralın öğrenilmesini zorlaştırıyor. “Dahi” kelimesi de günümüz Türkçesinde nadiren kullanıldığı için kuralın anlaşılmadığı bile oluyor. (Ek bilgi: Burada bahsettiğimiz “dahi” kelimesi, “a” harfi uzatılan ve “olağanüstü yetenekli” anlamına gelen “dahi” değil.)

Bulunma hali de aslında diğerine nazaran daha kolay tespit edilebilen bir şey ama o da kafa karıştırabiliyor.

Öğrenilebilen kural

Şimdi diyeceğim kural ise çok basit: Cümleden “de”yi çıkardığınızda anlam bozuluyorsa bitişik yazmalısınız; bozulmuyorsa -ama belki biraz değişiyorsa- ayrı yazmalısınız.

Hemen örnek bir cümlede deneyelim:

“Ben de bu konuda hassasım.”

Bu cümlede bir tane “dahi” anlamında bir “de” var, bir tane de “bulunma durumu” anlamındaki “-de” eki var ve cümlede yazım hatası yok. Şimdi o iki ekten birini çıkaralım:

“”Ben de bu konu hassasım.”

“Konuda” kelimesindeki “-de” ekini çıkarınca anlam bozuldu, cümle anlaşılmaz hale geldi. Diğerini çıkaralım:

“Ben bu konuda hassasım.”

Cümlenin anlamı biraz değişti ama cümle anlaşılmaz hale gelmedi. Kural bundan ibaret! :)

Kuralı şöyle değiştirmek de mümkün: Cümledeki “de”yi “bile” kelimesiyle değiştirince cümle anlamsızlaşıyorsa bitişik, cümle anlamsızlaşmıyor ama biraz değişiyorsa ayrı yazılır.

Dilbilgisi devrimi yapmak gibi bir niyetim yok ama bu kuralın, yaygın olarak anlatılan kuraldan çok daha kolay olduğunu düşünüyorum. Eğer siz de öyle düşüyorsanız beni ve bu kuralı desteklemek adına yazıyı (aşağıdaki düğme ile) beğenebilir, Facebook dışındaki ortamlarda paylaşmak için de şu bağlantıyı kullanabilirsiniz: http://j.mp/f5SwKt